Friday, Mar 29, 2024
HomeĐạo HạnhKhám pháAsen – Vua của các loại độc

Asen – Vua của các loại độc

Asen là một chất độc, và hiện nay vẫn chưa có một phương pháp nào có thể điều trị dứt điểm nhiễm độc asen. Vậy asen là gì? Asen có ở đâu? Asen gây ảnh hưởng đến sức khỏe của con người như thế nào?

Xem video youtube tại: https://youtu.be/YTFJcc0Hc5Y
Xem nhiều hơn tại: https://www.facebook.com/encypaedia

 

1. Asen là gì?
Asen (hay arsenic, arsen) là một nguyên tố hóa học có ký hiệu As và số nguyên tử 33. Asen lần đầu tiên được Albertus Magnus (người Đức) viết về nó vào năm 1250. Asen là một loại á kim có nhiều dạng thù hình như màu vàng (phân tử phi kim) và một vài dạng ít gặp có màu đen, xám (á kim). Ngoài ra còn có 3 dạng có tính kim loại của asen với cấu trúc tinh thể khác nhau cũng được tìm thấy trong tự nhiên như các khoáng vật asen sensu stricto và một số ít hơn là asenolamprit và parasenolamprit, nhưng nói chung nó hay tồn tại dưới dạng các hợp chất arsenua và arsenat. Asen là một chất độc và các hợp chất của nó thường được sử dụng như một loại thuốc trừ dịch hại, thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ,…
Chúng nằm ở lớp trầm tích của vỏ trái đất, chính vì điều này mà các giếng khoan, các nguồn nước ở mực nước ngầm và bề mặt là có nhiều chất này nhất.

Trong tiếng Việt, asen thường bị gọi là thạch tín (chữ Hán: 砷) – vốn là từ chỉ quặng oxide của nó – arsenic trioxide (As2O3), cũng là chất độc như asen. Nhưng thạch tín là arsenolit, một dạng khác của asen và có độc, hình thành thứ cấp như là sản phẩm phong hóa (oxy hóa) của các khoáng vật sulfide chứa arsenic trong các mạch nhiệt dịch.

Cần phân biệt giữa asen vô cơ và asen hữu cơ: trong khi asen vô cơ có độc tính mạnh, asen hữu cơ có nguồn gốc tự nhiên từ sự phân hủy các loài cá, hải sản, không có độc tính và đào thải nhanh chóng khỏi cơ thể con người. Mặc dù là một chất độc nhưng asen vẫn có những tác dụng nhất định đối với con người nếu biết cách sử dụng.

 

2. Asen có ở đâu
Asen vô cơ và các hợp chất của nó có mặt khắp nơi và được tìm thấy ở các dạng hóa học khác nhau trong đất, nước ngầm, thực phẩm. Do nó dễ dàng hòa tan với nước xung quanh, nên nó thường xuyên có mặt ở nồng độ cao trong mạch nước ngầm. Hơn một trăm triệu người có nguy cơ cao phơi nhiễm với chất độc này, chủ yếu qua nước uống, cũng như qua không khí xung quanh ở những khu vực có đốt than và khí thải công nghiệp. Trên thực tế, rất khó để tìm được Asen ở dạng đơn chất mà phần lớn, nó nằm cùng với các nguyên tố khác dưới dạng hợp chất.

Theo PGS.TS.BS Nguyễn Huy Nga, Cục trưởng Cục Quản lý môi trường y tế, Bộ Y tế: “Asen là một chất độc, độc gấp 4 lần thủy ngân. Cơ quan nghiên cứu ung thư quốc tế (IARC) và liên minh Châu Âu (EU) công nhận là các chất gây ung thư nhóm 1”.

Asen đã được biết đến và sử dụng tại Ba Tư và một vài nơi khác từ thời cổ đại. Do các triệu chứng ngộ độc asen là hơi mập mờ, nên nó thường được sử dụng để giết người cho tới tận khi phát hiện ra thử nghiệm Marsh, một thử nghiệm hóa học rất nhạy để phát hiện sự tồn tại của nó. Thử nghiệm ít nhạy hơn nhưng phổ biến hơn là thử nghiệm Reinsch. Do việc sử dụng nó bởi giai cấp cầm quyền để sát hại lẫn nhau cũng như hiệu lực và tính kín đáo của nó, nên asen được gọi là thuốc độc của các vị vua và vua của các thuốc độc.

 

3. Ứng dụng của Asen

Trong thời kỳ đồ đồng, asen thường được đưa vào trong đồng thiếc để làm cho hợp kim trở thành cứng hơn (gọi là “đồng thiếc asen”).

Arsenat đã từng được sử dụng nhiều trong thế kỷ XX làm thuốc trừ sâu cho các loại cây ăn quả. Việc sử dụng nó đôi khi tạo ra các tổn thương não đối với những người phun thuốc này. Ở nửa cuối thế kỷ XX, mononatri methyl arsenat (MSMA), một dạng hợp chất hữu cơ ít độc hại hơn của asen đã thay thế cho vai trò của hydro arsenic chì trong nông nghiệp.

Lục Scheele hay arsenat đồng, được sử dụng trong thế kỷ XIX như là tác nhân tạo màu trong các loại bánh kẹo ngọt.

Ứng dụng có nhiều e ngại nhất đối với cộng đồng có lẽ là trong xử lý gỗ bằng arsenat đồng chromi hóa, còn gọi là CCA hay tanalith. Gỗ xẻ xử lý bằng CCA vẫn còn phổ biến ở nhiều quốc gia và nó được sử dụng nhiều trong nửa cuối thế kỷ XX như là vật liệu kết cấu và xây dựng ngoài trời. Nó được sử dụng khi khả năng mục nát hay phá hoại của côn trùng là cao. Mặc dù việc sử dụng gỗ xẻ xử lý bằng CCA đã bị cấm tại nhiều khu vực sau khi các nghiên cứu chỉ ra rằng arsenic có thể rò rỉ từ gỗ vào trong đất cận kề đó, một rủi ro khác là việc đốt các loại gỗ cũ đã xử lý bằng CCA. Việc hấp thụ trực tiếp hay gián tiếp tro do việc đốt cháy gỗ xử lý bằng CCA có thể gây ra tử vong ở động vật cũng như gây ra ngộ độc nghiêm trọng ở người; liều gây tử vong ở người là khoảng 20 gam tro. Các mẩu thừa của gỗ xử lý bằng CCA từ các khu vực xây dựng hay bị phá huỷ cũng có thể bị sử dụng một cách vô ý tại các lò sưởi thương mại hay tại nhà ở.

Trong các thế kỷ XVIII, XIX và XX, một lượng lớn các hợp chất của asen đã được sử dụng như là thuốc chữa bệnh. Arsphenamin cũng như neosalvarsan được chỉ định trong điều trị giang mai và bệnh trùng mũi khoan, nhưng đã bị loại bỏ bởi các thuốc kháng sinh hiện đại. Trioxide arsenic đã được sử dụng theo nhiều cách khác nhau trong suốt 200 năm qua, nhưng phần lớn là trong điều trị ung thư. Axetoarsenit đồng được sử dụng như là thuốc nhuộm màu xanh lục dưới nhiều tên gọi khác nhau, như ‘Lục Paris’ hay ‘lục ngọc bảo’. Nó gây ra nhiều dạng ngộ độc asen.

 

4. Độc tính
Asen và nhiều hợp chất của nó là những chất cực độc. Asen phá vỡ việc sản xuất ATP thông qua vài cơ chế. Ở cấp độ của chu trình acid citric, asen ức chế pyruvat dehydrogenase và bằng cách cạnh tranh với phốtphat nó tháo bỏ phosphorylat hóa oxy hóa, vì thế ức chế quá trình khử NAD+ có liên quan tới năng lượng, hô hấp của ti thể và tổng hợp ATP. Sản sinh của peroxide hiđrô cũng tăng lên, điều này có thể tạo thành các dạng oxy hoạt hóa và sức căng oxy hóa. Các can thiệp trao đổi chất này dẫn tới cái chết từ hội chứng rối loạn chức năng đa cơ quan.

Asen nguyên tố và các hợp chất của asen được phân loại là “độc” và “nguy hiểm cho môi trường” tại Liên minh châu Âu theo chỉ dẫn 67/548/EEC.
IARC công nhận asen nguyên tố và các hợp chất của arsenic như là các chất gây ung thư nhóm 1, còn EU liệt kê arsenic trioxide, arsenic pentoxide và các muối arsenat như là các chất gây ung thư loại 1.
Arsenic gây ra ngộ độc arsen do sự hiện diện của nó trong nước uống, “chất phổ biến nhất là arsenat [HAsO42-; As(V)] và arsenit [H3AsO3; As(III)]”.

 

5. Con người lây nhiễm asen qua những nguồn nào?
Ở một số quốc gia, nước ngầm tự nhiên chứa hàm lượng asen cao. Nước bị ô nhiễm được sử dụng để uống, chế biến thực phẩm và tưới tiêu cho cây lương thực là mối đe dọa lớn nhất của asen đối với sức khỏe cộng đồng.

Asen là chất độc không mùi, không màu, không vị nên rất khó có thể phát hiện bằng cảm quan. Chính vì vậy mà việc phát hiện asen chỉ được thực hiện thông qua việc xét nghiệm. Cũng vì lý do này mà asen được gọi là “Kẻ giết người vô hình”.
Cơ quan nghiên cứu ung thư quốc tế (IARC) và liên minh Châu Âu công nhận asen là một trong những chất gây ung thư hàng đầu. Nó tồn tại sâu trong lòng đất nên có thể xuất hiện trong các mạch nước ngấm. Ngoài ra nó còn có trong các khí thải của các khu công nghiệp. Một số khu vực phía Bắc Việt Nam được UNICEF đánh giá bị nhiễm asen rất nặng nên những người dân sinh sống ở khu vực này có nguy cơ phơi nhiễm rất cao. Con người lây nhiễm asen qua đường ăn uống hoặc từ môi trường sống, môi trường làm việc:

– Trong thức ăn
Thức ăn là nguồn lây nhiễm asen chính cho con người dù chúng có vẻ hữu cơ và ít nguy hiểm hơn. Các loại thực phẩm chứa nhiều asen thường là đồ hải sản, nấm, gạo, ngũ cốc và gia cầm còn các loại trái cây thì chứa ít asen hơn.

– Trong nước uống
Nước uống là một trong những nguồn chính gây nhiễm asen nguy hại cho cơ thể vì thành phần asen trong nước thường không ở dạng hữu cơ. Đối với nước giếng khoan và nước ngầm thì mức độ nhiễm asen sẽ cao hơn. Asen có thể được loại bỏ ra khỏi nước uống thông qua đồng ngưng kết các khoáng vật sắt bằng oxy hóa và lọc nước. Khi cách xử lý này không đem lại kết quả mong muốn thì cần phải sử dụng các biện pháp hút bám để loại bỏ asen.

– Từ môi trường làm việc
Asen được sử dụng trong các ngành sản xuất công nghiệp như thủy tinh, dệt, nhuộm, thuộc da, giấy, sản xuất phân bón, hỗ trợ chế biến, dược phẩm, hàn kim loại, đạn dược và chất bảo quản. Chính vì vậy mà những người làm trong các ngành này thường có nguy cơ lây nhiễm cao hơn.

– Nguy cơ lây nhiễm trong cộng đồng
Những người sinh sống gần các nguồn asen công nghiệp hoặc nông nghiệp có khả năng lây nhiễm cao hơn vì mức độ tiếp xúc thông qua việc hít hoặc ăn các thực phẩm bị nhiễm chất độc lớn hơn. Các khu công nghiệp dùng asen làm chất bảo quản gỗ và các nhà máy thủy tinh có thể làm ô nhiễm môi trường không khí, đất và nước xung quanh đó.
Asen vô cơ cũng được tìm thấy trong khói tỏa ra từ các lò cốc gắn liền với công nghiệp nấu kim loại. Khu vực gần các lò luyện kim hoặc các cánh đồng, nông trại, vườn cây sử dụng thuốc trừ sâu chứa asen có thể bị ô nhiễm nghiêm trọng hơn. Việc đốt các nhiên liệu hóa thạch như than đá, thuốc lá cũng có thể sản sinh ra một lượng nhỏ asen vào bầu khí quyển.

 

6. Nhiễm độc Asen ảnh hưởng gì tới sức khỏe ?


Theo Ts.Bs Nguyễn Huy Nga: khi Asen thâm nhập hàng ngày vào cơ thể kể cả ở hàm lượng thấp cũng gây ra nhiều tác hại cho sức khỏe như: gây hoại tử các vết loét ở tay, chân, làm rối loạn sắc tố da, sừng hóa gan bàn tay, thậm chí liên quan đến bệnh tiểu đường, tim mạch, ung thư bàng quang, ung thư gan.

Asen vô cơ là một chất gây ung thư mạnh và gây độc cho người. Nó gây ung thư ở nhiều cơ quan, bộ phận khác nhau như: da, phổi, bàng quang tiết niệu, thận, gan,…. Ngoài ra, việc tiếp xúc lâu qua nước uống có liên quan đến việc tăng nguy cơ mắc một số bệnh không phải ung thư (ví dụ như tăng sừng, thay đổi sắc tố, bệnh tim mạch, tăng huyết áp và rối loạn hô hấp, thần kinh, gan và thận, cũng như đái tháo đường).

Asen trong cơ thể được chuyển hóa thông qua các phản ứng methyl hóa và khử. Axit methylarsonic và axit dimethylarsinic là các chất chuyển hóa chính được bài tiết qua nước tiểu. Cả asen vô cơ và các chất chuyển hóa bị methyl hóa của nó đều dễ dàng đi qua hàng rào nhau thai, ảnh hưởng đến sự tăng trưởng của thai nhi bị suy giảm và có thể gây sảy thai. Trẻ bị nhiễm chất độc này từ trong bụng mẹ có thể bị dị tật bẩm sinh và có nguy cơ cao mắc các bệnh ung thư về sau.
Phơi nhiễm rất cao với hợp chất vô cơ của nó có thể gây vô sinh và sảy thai với phụ nữ, và nó có thể gây rối loạn da, giảm sức đề kháng với nhiễm trùng, rối loạn tim và tổn thương não ở cả nam và nữ.
Cuối cùng, asen vô cơ có thể phá hủy ADN – vật chất di truyền của cơ thể.

Một liều oxit arsenic (thạch tín) 100 mg có khả năng gây chết người.

Asen hữu cơ có thể không gây ung thư, cũng như tổn thương DNA. Nhưng tiếp xúc với liều cao có thể gây ra những ảnh hưởng nhất định đến sức khỏe con người, ví dụ như chấn thương thần kinh và đau dạ dày.

 

7. Các triệu chứng nhiễm độc Asen
– Nhiễm độc asen cấp tính
Biểu hiện nhiễm độc asen cấp tính xảy ra sau khi hấp thụ một lượng lớn asen qua hệ hô hấp hoặc tiêu hóa. Nếu lượng hấp thụ nhiều thì sẽ xuất hiện triệu chứng ngay sau đó khoảng nửa tiếng. Các biểu hiện thường gặp là khô miệng, mất nước, khó nuốt nước bọt, nôn ói, bụng đau dữ dội, tiêu chảy nặng, trong phân có chứa những hạt nhỏ và máu, hạ thân nhiệt và huyết áp, chuột rút và co giật, mất tập trung, đau đầu, trong miệng có vị kim loại, đổ mồ hôi, tiểu ít, nước tiểu có lẫn máu.
Ở giai đoạn cuối khi bị nhiễm độc asen nặng, nạn nhân có thể bị co giật và sốc dẫn đến hôn mê hoặc tử vong. Nếu có thể sống sót thì khả năng phục hồi cũng rất chậm.

– Nhiễm độc asen mãn tính
Triệu chứng đầu tiên sau khi tiếp xúc thường là xuất hiện các mảng dày sừng ở các chi: lòng bàn tay, lòng bàn chân đặc biệt là vùng gót, ngón cái thường bị dày sừng, nổi lên các nốt sần giống như mụn cơm, bé bằng hạt cơm rồi to dần lên bằng hạt đậu xanh hay hạt lạc, sau đó sẽ lan rộng thành mảng sần. Da ở các vùng sừng có thể chuyển vàng và có vết nứt nẻ. Sự thay đổi sắc tố da thường xuất hiện trong giai đoạn đầu của quá trình phơi nhiễm với nó. Người bệnh khi bị nhiễm độc asen mãn tính thường có các biểu hiện như đau bụng, có cảm giác ngứa ngáy khắp cơ thể, phù mi mắt dưới, tiêu chảy, táo bón, đau họng, chảy nước mũi,…

 

8. Làm thế nào để hạn chế được tình trạng phơi nhiễm
Sử dụng nguồn nước an toàn là một trong những biện pháp tốt nhất để ngăn ngừa sự tiếp xúc với chất độc này. Chỉ sử dụng nguồn nước đã được nhà nước cho phép sử dụng và ngay lập tức ngừng sử dụng nguồn nước nghi ngờ bị nhiễm bẩn. Ngoài ra những người sống ở những nơi có nguy cơ cao tiếp xúc với nó nên thường xuyên kiểm tra sức khỏe để phát hiện sớm các dấu hiệu của nhiễm độc mãn tính.

Đối với những người làm việc trong môi trường có asen cần phải mặc trang phục bảo hộ đầy đủ, tắm rửa, thay quần áo sau khi rời khỏi nơi làm việc.

Đối với những đối tượng có nguy cơ nhiễm độc cao cần phải thường xuyên kiểm tra sức khỏe định kỳ nhằm mục đích phát hiện sớm các vấn để về sức khỏe để hạn chế tối đa sự ảnh hưởng của chất độc đến cơ thể.

 

9. Lời kết
Asen được biết tới như một loại thuốc độc khét tiếng trong lịch sử nhân loại. Khi Asen được đưa vào cơ thể dù ít hay nhiều thì chúng cũng mang đến nhiều các tác hại về mặt sức khỏe. Tuy nhiên, nhiều gia đình vẫn còn chủ quan khi được nhắc nhở rằng chất này có chứa trong nước sử dụng. Hành động quan trọng nhất đối với các cộng đồng bị ảnh hưởng là cung cấp nguồn nước an toàn và ngăn ngừa tiếp xúc với asen. Nếu có thể, hãy thay thế nguồn nước giếng khoan bằng nguồn nước khác như nước mưa, nước máy để đảm bảo an toàn cho bản thân và gia đình.

Bí ẩn thuồng lu
8 đại thần khô

mocmienhana@gmail.com

Rate This Article:
NO COMMENTS

LEAVE A COMMENT